Innleiing
Sist eg var heime i heimbygda mi fann eg ei dagbok i ei kasse under senga på barnerommet mitt. På fyrste side i dagboka står det – med ei nesten konsekvent forveksling av bokstavane b og d:
«Denne boka fekk eg av mamma. Boka vart eg veldig glad for. Eg vart 8 år då eg fekk den. Eg hadde bursdag då. Eg hadde ein fin dag. Eg fekk masse gåver. Det var trist at Magne ikkje kunne komme. Eg plukka blomsterblad og sa «elsker, elsker ikke.» No er eg akkurat rydda rommet mitt og da er det deilig å ligge i senga og skrive».
Då eg skulle førebu dette føredraget, fekk eg panikk. Allereie då eg fekk invitasjonen på e-post om å halde eit føredrag om litteratur på Litteraturfestivalen på Lillehammer tenkte eg umiddelbart nei. Så såg eg størrelsen på honoraret og skreiv: ja.
Så var det berre å begynne å skrive då. Det fyrste eg gjorde var å google «Litteraturfestivalen på Lillehammer» og finne ut at det er Nordens største litteraturfestival. Så googla eg «foredrag» og fekk til svar at det er «en lengre tale av opplysende eller bælerende innhold».
Opplysande eller belærande.
Om litteratur
Dagen etter fann eg ut at tida var inne for å begynne å gå på tur med kattane mine. Eg har altså to bengalkattar, Tsunami og Ghandi, som alltid har vært innekattar, men no fann eg ut at det var dyremishandling å halde dei innestengt. Så eg gjekk til innkjøp av kattesekk – som er ein ryggsekk du kan putte katten din i – og kattesele og band. Så brukte eg fleire dagar på å få på dei sele og band og få dei ned i sekken og bere dei med til parken – saman med babyen min som låg i vogna – og så satt eg i parken og såg på kattane skjelve inni sekken og nekte å gå ut ei times tid før vi gjekk heim igjen. Og denne prosedyren gjentok eg i fleire dagar.
Eg skulle naturlegvis komme i gang med foredraget, men då måtte eg liksom komme meg opp og ut til ein plass kor det gjekk an å jobbe og så måtte eg kle meg for anledninga. Få på meg arbeidskleda liksom, noko som sette meg i rette stemninga. Dress to impress, myself. Men då eg begynte å leite etter skrivekleda mine kjente eg at det var eit godt tidspunkt å ta ein ordentleg garderobeopprydning. Og då eg hadde rydda mitt skap, tok eg like gjerne sambuaren min sitt.
Og så var det jo slik at eg var så heldig å ha blitt invitert av Oslo kommune til å halde 17. mai tale ved Sigrid Undset statuen i Stensparken. Det var snakk om ein 3 minuttars tale, men eg tenkte at det kunne jo vere nyttig å sette seg litt inn i Sigrid Undset. Så det eg hadde av ledig tid mellom amming og babystell brukte eg på å lese heile gjennombrotsromanen hennar, Jenny, og trille rundt i Oslo og høyre på Sigrid Undset-biografi på lydbok.
På 17. mai vart eg introdusert som ein «prisvinnande forfattar». Etterpå kom det nokon opp til meg og sa ho hadde vore her kvar år i 15 år og at dette var den beste talen ho hadde høyrt. Dette er ikkje snikskryt altså, det er straight up skryt. Men i tillegg til å bruke denne anledninga til å fortelje dykk at eg heldt historias beste 17. mai tale – betre enn Danby Choi sin – er det eg eigentleg vil fram til at all rosen eg fekk denne dagen, ikkje gjorde meg noko rolegare med tanke på å halde føredraget i dag. Tvert imot, eg fekk fullstendig panikk. Eg vart skjelven langt inn i skjelettet. Eg vart kvalm. Eg fekk diare.
Det har gått så bra i det siste. Plutseleg har eg fått til så mykje. Eg merkar at folk har begynt å forvente noko av meg. Men dei har jo berre sett det ferdige resultatet av ein arbeidsprosess som tilfeldigvis enda opp vellukka. Dei veit ikkje at sjølv om eg kan slumpe til å gjere noko bra, så rommar eg eit minst like stort potensial for å gjere noko dårleg. Og no har eg plutseleg eit rykte å forsvare. Eit falsk rykte. For sanninga er, eg veit ingenting om litteratur. Og kvar gong eg forsøkte å setje meg ned for å formulere noko opplysande om litteratur var det ei stemme i hovudet som sa, eg veit ingenting, eg kan ingenting, eg er ingenting. Og eg måtte springe på do igjen.
Eg heldt på å trekke meg frå heile greia.
Men så kom eg på at dette ikkje var fyrste gongen eg har hatt det på denne måten. Eg hadde det jo slik då eg skreiv boka mi også. Også då hadde eg fått denne kjensla, og då hadde eg forsøkt å ty til eksterne hjelpemiddel. Eg lånte tjukke bøker om litteratur på biblioteket og blei enda meir bevisst på at dette er eit fag, dette er noko folk studerer, i mange år. Også då høyrde eg denne stemma i hovudet som sa, eg veit ingenting, eg kan ingenting, eg er ingenting. Då redaktøren min ringde den gongen måtte eg innrømme heile greia. Eg måtte beklage at dei hadde lagt ned tid og energi i meg, men eg hadde ingenting å komme med.
Frå hin enden av telefonen høyrde eg stemma til redaktøren seie: «Men, Monica. Mye av den aller beste litteraturen kommer fra folk som dukker opp fra – fra ingensteder».
Eg heiter Monica Goksøyr og eg har skrive novellesamlinga Slemme jenter. Eg er ingen litteraturvitar, eller lærd skribent. Eg er ein som skriv fordi det er deilig. Eg skriv utan formell kompetanse, men med heile meg, og alt eg er. Eg står her i dag fordi Slemme jenter vart belønna med Tarjei Vesaas debutantpris, og i dette føredraget vil eg argumentere for at det er fordi eg er ein som veit ingenting, som kan ingenting og som skriv frå ingensteder.
Å skrive om ingenstad
Eg skriv frå seks og ein halv kvadratkilometer ingenstad. Ytst ute i ei øygruppe på Sunnmøre. Ei bittelita øy med ei bittelita befolkning, vendt ut mot det store opne hav.
Øya heiter Runde, men då eg var lita brukte eg å kalle henne «Norge». For systera mi og eg, som var fødde i Thailand, hadde nemleg fått presentert Noreg som ein eksotisk annanstad, kor pappaen vår kom ifrå, og kor vi sjølv skulle flytte. Og då eg kom til Runde som treåring var det denne øyasom vart vårt Noreg. Ei heil verd på ein knøttliten stad.
Det var på Runde skule eg lærte å skrive. Ein barneskule for fyrste til sjuande trinn kor vi var totalt 22 elevar då eg begynte i 1997. I mi klasse var vi to elevar: meg, Monica Goksøyr, og firmenningen min, Daniel Goksøyr.
Lærarane på Runde var stort sett lokale øybebuarar, som hadde – eller tok seg – ganske stor friheit når det gjaldt kva dei skulle fylle skulekvardagen vår med. Naturen tok stor plass, slik det fort blir på forblåste øyer kor det bur 100 menneske og 100 000 fugl. Vi var på fjellet kor vi fekk åle oss på magen gjennom graset fram til fjellkanten og kike ned i bratte stup der skriket frå fuglekoloniane steig opp.
Vi sprang i fjøra og løfta på steinar, studerte krabbe og kreps og tang og tare. På stormfulle dagar drog vi ut for å sjå på «storbåra», og vi talde bårene som slo mot land for å teste om det var sant at den tolvte båra var størst. Det stemde alltid.
Kultur var også ein viktig del av utdanninga, og i barnekoret song vi songar som Rundøy min heimstad, Fagre øy og Har du sett øya.
Heldigvis var det ikkje fullstendig hippietilstandar. Trass alt måtte vi kunne alle dei lokale fugleartane på latin. Om du hadde besøkt Runde på nittitalet og spurt ein tilfeldig seksåring kva det der er, og peikt på ein lundefugl, hadde han svart «Fratercula arctica». «Og det er ein Phalacrocorax aristotelis», hadde han sagt og peikt på ein toppskarv. Om nødvendig kunne han ha slått over på tysk, for det var viktig å kunne vegleide turistane som kom om sommaren. Ein gong vart eg stansa av nokre tyskarar i bil som etterspurde vegen til Goksøyr camping. «Hier ist es», sa eg og peikte på asfalten dei køyrde på. Det var jo ingen andre vegar på øya. «Hels Knut-Asle» la eg til. Knut-Asle Goksøyr, eller «Knasle» som vi kallar han, er han som driv campingplassen i Goksøyra. Og så er han fetteren til pappa.
Vi lærte også om dei ti bod på skulen. Om bodet som seier at «du skal ikkje ha andre gudar attåt meg». Hanne Goksøyr, ei jente som var to år eldre enn meg – vi var så få elevar at vi måtte ha samanslått undervisning – og som dessutan var systera til Daniel Goksøyr i klassa mi, ho utbraut med alle sine gode intensjonar at da måtte jo mammaen min slutte å vere buddhist, elles kom ho til å brenne i helvete. Den godhjarta kristendomslæraren vår Agnes høyrde dette og kom bort til meg etter timen. Ho sa at det Hanne hadde sagt ikkje var sant. Ho sa at det var ein heil del som stod i Bibelen som ikkje var sant. Så då vart eg redd for at Agnes skulle brenne i helvete ho også.
Mammaen min var frå Thailand. Ho trudde ikkje på Jesus og Gud, men på buddha. Ho bad ikkje Fader vår, men tente røykelse og mediterte. Ho kunne meditere kor som helst. Ein gong vi var på tur og gjekk forbi eit lite vatn hoppa mamma ut på ein stein i midten av vatnet og sette seg ned i lotusstilling. Når mamma mediterte lukka ho auga og gjekk inn i seg sjølv. Det var som om ho forsvann, men mamma sa at det var då ho mediterte at ho var mest til stades. Av og til var det som om ho gjekk inn i denne transetilstanden også når ho gjorde andre ting. Når ho vaska huset. Eller laga mat. Mamma er genial når det kjem til matlaging. Då flyt ho rundt på kjøkkenet som ein ninja. Ho brukar ikkje oppskrifter, ingenting, berre føler seg fram. Når eg ein sjeldan gong prøvar meg på å lage thaimat og ringer mamma for å spør kor masse fiskesaus eller kvitlauk eg skal bruke svarar ho alltid «sånn passe.» Mamma skapar heilt vanvitige smakar som om det var ingenting.
Også Phillip og May i novella mi Sakna veks opp på ei øy. Også dei leiker i fjøra slik eg gjorde, sparkar laus olbogeskjel til fiskeagn og utforskar rotesøyler. Også Phillip og May har mødrer frå Thailand. Mødrer som lagar vårrullar og trur på reinkarnasjon. Phillip og May er bestevener. Dei deler hemmelegheiter og forstår kvarandre på ein måte ingen andre kan. Dei er så nære at dei nesten er eitt. Men når dei begynner på ungdomsskulen, begynner May å kjenne tyngda av bestevenen sin, han ter seg ikkje like norsk som henne, og greier ikkje å gli like lett inn.
Då eg var 11 år bestemte kommunen vår at Runde skule skulle leggast ned. No vart vi sendt med bussen inn på naboøya for å gå på skule med ungane der. Ungar som ikkje kjende meg eller familien min, men som trudde dei visste noko om oss.
I dagboka eg fann under senga på barnerommet mitt, står det i eit notat frå 2001:
«På skulen likar eg meg ikkje so veldig godt. «Eivind» for eksempel kallar meg kinesisk hore!»
Og i Sakna får Phillip spørsmål frå klassekameratane på ungdomsskulen om mammaen hans har ledig massasjetime. Og om det er sant at «Kina-fitter er ekstra tronge».
Mammaen min var frå Thailand, men kom til Norge fordi ho forelska seg i ein norsk sjømann. Ein elektrikar som jobba på svære tankskip som frakta gass mellom Europa og Asia.
I eit dagboknotat frå 1999, då eg var ni år, har eg skrive i eit oppgitt notat:
«Eg veit ikkje kva eg kan skrive i dag. Som vanleg, Susann ertar, mamma kjeftar, Anna skrik, og pappa er på jobb» (jobb skrive j-o-d-d).
I eit anna, meir håpefullt notat, har eg skrive:
«Hei. I morgon kjem pappa heim og eg har tenkt å lage noko fint».
Pappa kunne vere mange månadar på sjøen. For oss var det månadsvis med lengting. Eg hugsar korleis mamma brukte å ta på seg genseren hans då vi skulle legge oss. Ho trykte stoffet mot ansiktet og trakk inn lukta av han. Og så la vi oss alle tett inntil mamma med genseren og sovna til lukta av pappa.
Også vesle Lotte i novella Vaskedama lengtar etter pappaen sin på sjøen. Også Lotte sin mamma er frå Thailand, og som mi mamma jobbar også hennar som vaskedame på eit shippingkontor. Vesle Lotte må bli med mammaen sin på dette kontoret tidleg om morgonen, slik eg brukte, og kontoret ser ut slik det gjorde der mamma jobba. Også her er alle skipa som tilhøyrar selskapet utstilt i staselege glasmontrar, og vesle Lotte snik seg til å beundre modellbåtane og lengtar etter far sin på sjøen. Ein dag skjer det noko frykteleg på kontoret. Det har kome flekkar på ein av glasmontrane. Og når mammaen til Lotte skal vaske vekk flekkane greier ho å rive heile greia over ende, så skipsreiaren kjem inn til eit knust modellskip på golvet. Mammen til Lotte blir letta når reiaren reagerer med å gi henne pengar i handa som tilgiving og takk for godt arbeid, men vesle Lotte har ein ekkel følelse i magen av at pengane betyr noko anna.
Runde var på mange måtar eit paradis å vekse opp i. Samtidig var det jo ein liten plass uti ingenstad, kor det sjeldan skjedde noko. Og det hende, der som elles, at vi kjeda oss. Den spenninga vi fekk, var den vi laga sjølv.
I dagboka mi står det i eit notat frå 1999:
«I dag har det vore ein kjedeleg dag. Men ikkje då eg rømte. Eg og Marina og Tom-Arild leika oppe i skogen og plutseleg rømte eg. Dei fann meg ofte, men ikkje då eg klatra opp på hønsehuset bak bestemor sitt hus».
Også i Slemme jenter møter vi jenter som kjedar seg. For eksempel i novella Jenter som kjedar sege. Her møter vi Sigrid, som i likskap med meg er ei bygdejente som har flytta til Oslo for å gå på universitetet som den fyrste i si familie. Sigrid har så lyst til å få innpass i den urbane akademikarklassen, men kjenner at bygda og arbeidarbakgrunnen ikkje berre er å riste av seg. Ho kjenner seg utilstrekkeleg, teit og uvitande i møte med folk som har meiningar om alt, og som har greie på vin og jazz.
Eg trur 9-åringen Monica som rømte frå vennane sine og klatra opp på hønsetaket hadde behov for spenning, men også behov for å bli sett. For eg må jo ha villa at dei skulle sjå etter meg når eg forsvann, at dei skulle leite etter meg og lengte etter meg. Kanskje hadde eg fortsatt eit behov for å bli sett då eg flytta til Oslo som 18-åring, og kanskje enda, ettersom eg står her oppe i dag.
Også Sigrid er ein håplaus spenningssøkar som vil rømme frå sin eigen trauste kvardag. Ho vil rømme frå sin eigen bakgrunn, frå seg sjølv og frå stemma i hovudet som seier at ho veit ingenting, ho kan ingenting, ho er ingenting. Sigrid vil bli sett. Ho vil vere nokon og trur ho kan bli nokon ved å bli begjært av ein som er noko. Og i søken på eit hønsehus ho kan klatre oppå for å sjå ned på andre, forvillar ho seg inn i eit villaområde, inn i huset til ein anerkjent psykolog kor det flyt av jazz og eksklusiv dop, og kor ho ender opp med heimlengsel.
Før boka mi kom ut vart eg invitert til eit sommarseminar i forlaget mitt, Aschehoug. Eg førestilte meg eit lite kurs eller noko og tok med meg Mac-en med ein idé om at vi kom til å vere nokre få debutantar som skulle få undervisning i forlagslokalet. Men så oppdaga eg at adressa ikkje var i sentrum, men Drammensveien 99. Og då eg kom dit oppdaga eg at det var Aschehoug-villaen, og at det ikkje var eit lite kurs eg skulle på, men ein svær staseleg fest nærmast, ikkje for nokre få debutantar, men for alle av forlagets forfattarar.
Plutseleg stod eg der, i Noregs kanskje mest berykta hage, omringa av nokre av landets mest kjende forfattarar. Og så fekk eg panikk. Eg måtte springe på do for å gjere pusteøvingar og for å google folka rundt meg.
Seinare under middagen, hamna eg ved bordet til ein kjent forfattar. Han var veldig pratsam og eg var veldig svimmel. Han spurte meg kva for «litterære tradisjonar» eg var inspirert av og eg vart enda svimlare.
Eg kjem ikkje frå ein utprega belest heim. Utover tekst-TV og Vestlandsnytt kan eg ikkje hugse at pappa las stort anna enn den månadlege utgåva av National Geographic. Mamma bladde i ei thailandsk draumetydingsbok. Men begge tok seg tid til å lese for oss på sengekanten då vi var små. Mamma las teikneseriar frå Thailand som alltid var frykteleg triste; det handla om fattige barn med døde foreldre, og sjuke bestemødrer som måtte leite etter mat på søppeldynga for å overleve. Pappa las barnebøker vi lånte på bokbåten.
Bokbåten, ja. Det er akkurat det det høyrest ut som, ein båt med bøker. Eit flytande bibliotek som la til hamn to gongar i året og som stod for det aller meste av den litterære inputen eg fekk i oppveksten. Det var her eg fekk tak i bøkene frå Grøsserne-serien eg digga, og Miranda, dyrlegens datter.
I tillegg til dagboka eg fann under senga, låg der ei skuledagbok frå 2001 – til alle ungdommane i forsamlinga, det var sånn vi dreiv med før sosiale medier. Det var som Facebook i bokform. Her var det sider med informasjon vi skulle fylle ut om ting vi likte, og under kategorien «mitt favorittfag» har eg ført opp «skrive forteljingar».
Eg hugsa ein gong, då eg gjekk i tredje eller fjerde klasse på Runde skule. Eg hadde lånt ei bok på bokbåten som heitte Kysse, sa Heidi. Her stod det om ei jente som «kastet på hodet» og lo. Eg likte dette bildet så godt, å «kaste på hodet», og ein gong då vi skulle skrive stil på skulen brukte eg dette uttrykket i min eigen tekst. Læraren min, Johan, vart så imponert at han fekk meg til å lese opp teksten min for dei andre elevane. Eg las om jenta som kasta på hovudet og Johan erklærte for alle at når eg vart stor kom eg til å bli forfattar.
Det var først på ungdomsskulen eg innsåg at eg kanskje var litt over snittet interessert i litteratur. Mens eg framleis gjekk på barneskulen hadde systera mi, som var tre år eldre, åtvara meg om kor grusomt norskfaget var på ungdomsskulen. Ho sa at dei måtte lese uuthaldeleg kjedelege greier. Noko som heitte Markens grøde av ein død mann som heitte Knut Hamsun. I tre år gjekk eg og grudde meg til Markens grøde, eller Markens døde som systera mi kalla det.
Sjokket var derfor stort då det var min tur, for eg vart fullstendig gripen av denne stakkars bonden som hadde fått seg ny slåmaskin som han var så stolt av og som naboane kom for å sjå då han skulle sette henne opp, men så greidde han ikkje å forstå bruksanvisninga. Eg vart rørt til tårene, for det var noko med skamma hans som var så gjenkjenneleg.
Eg visste ikkje kva eg skulle seie til forfattaren på sommerseminaret som etterspurde kva for litterære tradisjonar eg var inspirert av. Eg skjønte ikkje spørsmålet og kjende at det var for risikabelt å late som eg forstod kva han meinte. Så eg gjekk for det ærlege svaret, men så fint formulert som eg greidde: «Eg har inga lærd litteraturportefølje» sa eg.
Når eg tenker over nokre dei største lesaropplevingane mine, er det som om fleire av dei skuldast tilfeldigheiter. Eller skjebnen? Det er som om litteraturen har funne meg, der eg har vore. Som Tarjei Vesaas. Då eg budde på hybel på vidaregåande fann eg novellesamlinga Vindane i bokhylla. Eg las om mannen på nattoget som er så oppslukt av sin eigen frykt for å dette av toget at han ender opp med å hoppe av. Då eg flytta ut stal eg med meg boka. Fuglane, fann eg liggande i eit venterom på ei ferjekai.
Då eg flytta til Oslo, flytta eg inn i eit kollektiv på Grünerløkka, rett ved Ark-butikken på Olaf Ryes plass. Heretter vart min litterære input styrt av det som var på sal i denne butikken. Tilfeldigvis hadde dei ofte 3 for 2 på klassikarar, og når eg tenkjer over det no er det som om eg har ei lærd litteraturportefølje likevel, for då las eg plutseleg The Great Gatsby og The Old Man and the Sea. Eg las Chekhov og Bulgakov berre fordi det var det eg fekk til kampanjepris på Ark. Den «store» litteraturen viste seg å vere så enkel. Hemingway skreiv om ein gamal mann på ein heftig fisketur. Bulgakov om ein snakkande katt som heng ut med djevelen, og Den store Gatsby var berre ein forelska tulling som tener seg søkkrik på heimebrent for å imponere dama han vil ha.
Etter kvart har også stemmene som inspirerte meg mest i skrivinga av Slemme jenter, funne vegen til meg. Stemmene eg har returnert til, gong etter gong for å bli inspirert. Og eg kan ikkje begrunne fagleg kvifor eg elskar desse forfattarane. Alt eg veit er at det er deilig å lese om dei små ingenstadane dei skriv ifrå. Eit lite fellesvaskeri i New York i Lucia Berlins Angel’s Laundromat. Ei lita stove i Miranda July’s Swim Team der ei ung kvinne lærer eldre folk å symje. Hurtige innblikk i den flytande tankestraumen til Lydia Davis’ karakterar i hennar sokalla flash fiction.
«Eg har inga lærd litteraturportefølje» sa eg til den kjende forfattaren som då ville vite kor eg kom frå, og vart visst imponert likevel, for han hadde vore på Runde ein gong på nittitalet, og det var jo ein heilt magisk plass.
Å skrive som ingenstad
Å skrive frå ingensteder handlar om å skrive om ingenstad, men like mykje å skrive som ingenstad.
Det var ukult å vere frå Runde i min oppvekst. Å vere «runding» eller «rundarull», som dei sa. Eit uttrykk som spelte på «dorull», vi var ikkje dorullar, men rundarullar. Vi var liksom nokre rare bønder som budde langt uti gokk, der alle heitte gokk-søyr, og kor det det stinka roten tare og fugleskit. I motsetnad til dei veldig urbane herøyværingane som budde hakke nærmare fastlandet.
Det var ukult å vere runding. Ukult å vere «utlending». Ukult å vere liten og spe og barnleg, som eg var. På ungdomskulen var det plutseleg ikkje berre dei vanlege gutane som erta. Plutseleg ville ikkje mine eigne venninner frå barneskulen bli sett med meg lenger. Eg vart ein nobody – ein ingen – som måtte halde meg sjølv med selskap. Eg begynte å trekke meg inn i meg sjølv, og ut i naturen, til gøymestadar – små ingenstadar – nær sjøen der eg kunne drøyme og fantasere, og lese og skrive.
I buddhismen er det det å vere ingenting som er det store. Den daoistiske filosofien er sentrert rundt ideen om «dao», ei slags opphaveleg kraft som leier og gjennomstrøymer heile universet. «Gud» kunne kanskje vore eit anna ord for dao. Sjølv om dao er sagt å ikkje kunne skildrast med ord, er det assosiert nettopp med begrepet «intet». «Alle ting er født av noe, og noe er født av intet», er ei daoistisk læresetning. Målet for menneske er å foreine seg med dao, noko som berre kan skje ved å følgje naturens veg, og det å følgje naturens veg kan berre skje ved å praktisere «ikke handling» (wu wei), og daoistisk meditasjon blir skildra som «å sitte og glemme». For å forene oss med vår guddommelegheit, må vi altså slutte å anstrenge oss, og vi må gløyme alt vi har lært. Idealet i daoismen, er å vere som vatn. Vatn er sagt å vere det mjukaste og sterkaste som finst, det stiller seg til rådigheit for alle og «finner hvile der ingen ønsker å vere».
Etter eg debuterte med Slemme jenter var det ei som sa at ho syntest teksten bevegde seg så saumlaust mellom naturen og menneskesinnet. Eg hadde inga forklaring på dette. Måtte svare at det er slik eg trur ein ender opp med å skrive når ein har vakse opp på ei lita øy. Der naturen regjerer. Der alt vi gjer må tilpassast vinden og veret. Kor eg måtte la havet og fjellet halde meg med selskap, og romme følelsane mine.
Å skrive som ingenstad handlar om å skrive fordi det er naturleg. Fordi det fell meg naturleg og å halde fast på den skrivinga som fell meg naturleg – å skrive som naturen.Å skrive fordi det er forløysande. Fordi det er «deilig» slik eg sjølv formulerte det som åtteåring. Skriving blir gjort til ein kulturell ting, men det er ein veldig naturlig greie. Når eg finn vegen til ingenstad treng eg ikkje å skrive teksten. Herifrå veks teksten som vilt ugras. Da vil stemmen min ut, som nordavinden eller storbåra som slår mot land med naturens tidlause rytme.
Alt dette høyrest jo veldig enkelt og flott ut. Men det er berre delvis sant. Eg trur på å la ugraset vekse, men så kan det jo vere fint å luke i blomsterbedet også.
For det er berre unntaksvis eg er i kontakt med min indre flytande ingenstad. Av og til er eg smertefullt langt unna. Som då eg skulle skrive dette føredraget. Det einaste som var i flyt då var den lause magen min. Sjølv var eg stiv av skrekk. For det er ikkje deilig å skrive når andre står og ser på. Og der jo det som skjer når vi tek skrivinga ut frå barnerommet, ut frå dagboka. Då må vi gjere noko av det mest intime og sårbare som finst, mens andre står og ser på. Og det er ikkje lett! Det er ikkje lett å lese bruksrettleiing på den jævla slåmaskina når naboane står og ser på!
Eg ringte redaktøren min og ville at ho skulle seie at det var heilt greitt å trekkje seg. I staden sa ho «ver modig».
Så, i eit desperat forsøk på å komme i kontakt med min indre ingenstad, den som er i kroppen og ikkje hovudet, tok eg iskalde dusjar. Eg gjorde pusteøvingar. Eg stod på hovudet og dansa halvnaken rundt i stova til episke Susanne Sundfør-songar. Og eg skreiv.
For som sikkert mange her veit, er det å jobbe fram ein tekst ein prosess, men det uunngåelege fyrste steget i den prosessen er alltid å skrive.
Gail Sher er ein amerikansk forfattar som også er zen buddhist. Ho definerer ein skribent – a writer – som «someone who writes». Og den einaste måten skribenten kan feile på, er ved å slutte å skrive, seier ho. Ikkje ved å skrive feil eller dårleg, men å slutte å skrive. Ho samanliknar skriveprosessen med det å pumpe vatn opp frå ein brønn, og seier at skribenten må vere tolmodig nok til å vasse gjennom grumset som nødvendigvis må komme før det klare vatnet.
Det minner meg om å fiske. Frå eg var lita har eg blitt med far min ut i båt for å fiske og sette krabbeteiner. Av og til fekk vi fisk, av og til ikkje. Men om vi ikkje kom oss på sjøen og gjorde arbeidet fekk vi ingenting. Av og til fekk vi fisk vi ikkje ville ha. Eg hugsa sjøstjernene som klamra seg til krabbeteinene vi drog opp. Du ser kanskje føre deg slike fine, små rosa sjøstjerner, men dette var feite, bleikgrå monsterstjerner med taggar. Men når vi drog fisk som ikkje var spiseleg, så brukte vi det som agn. Og slik er det med skriving også. Dei færraste av novellene i Slemme jenter fossa ut av meg i si ferdige form. Bak dei fleste novellene ligg kanskje ti dårlege versjonar av den same novella. Versjonar som var tunge og skrive og som aldri enda opp med å bli publisert, men som leia meg fram til den feite kveita eg ville ha til slutt.
Å skrive som min ingenstad, å skrive som Runde, handlar derfor ikkje berre å skrive som storbåra som slår mot land, men om å skrive som ein fiskar. Som ein arbeidar. Ein som er villig til å bli skitten på hendene, og å jobbe til jobben er gjort.
Avslutning
Eg lærte å skrive på Runde skule. Ein skule som ikkje finst lenger. Skulen er vekk, butikken er vekk, Bokbåten er vekk. Folka er vekk, til og med av fuglane er vekk. Øya eg vaks opp på har forsvunne, og er ingensteder. Og samtidig med at stadig fleire ingenstadar som Runde forsvinn, ber samfunnet stadig sterkare preg av auka standardisering, formalisering, profesjonalisering og ekskludering.
Så det eg håpar at eg har opplyst eller belært dykk om i dette føredraget, er at det ikkje berre er utdanningsinstitusjonar som skapar gode skribentar. At vi skapast av dei ingenstadane der ute vi alle kjem i frå, i bygd og i by. Og når vi skriv frå ingensteder, så skriv vi ikkje med det rasjonelle hovudet, då skriv vi med lengt, med frykt, vi skriv med magen og hjartet og tarmane. Og så håpar eg litteraturen vil fortsette å gjere plass til stemme som dukkar opp frå ingensteder.
Eg skal fortsette å ta med kattane mine til parken. Eg skal fortsette å sjå dei skjelve inni kattesekken, gong etter gong, til den dagen dei forstår at det er i naturen dei høyrer heime. Dvs. i fengselsparken på Grønland.
Eg skal fortsette slik eg fortsette å skrive på dette føredraget. For før eg skreiv dette føredraget, skreiv eg eit anna. Der eg prøvde å vere nokon. Eg prøvde å vere ho som vann Vesaas. Eg skreiv ei avhandling. Som fanga meg og drog meg ned. Som ga meg angst. Som gjorde at eg gav opp. Eg gav slepp. Eg slutta å prøve så hardt. Eg slutta å anstrenge meg. Og eg skreiv. Eg skreiv om kattane mine og Knut-Asle på campingen. Eg skreiv, ikkje for dykk, men for meg – fordi eg treng det honoraret! Eg skreiv fordi det er deilig. Og da va det visst lett som ingenting.